₺ TRY
Arapça’da ve diğer dillerde kelimelerin erillik ve dişilliği konusu, bu alanda yazılan eserlerin ortak adı
MÜZEKKER ve MÜENNES
المذكّر والمؤنّث
Kelimeler arasındaki cinsiyet kategorisinin, insanların ve hayvanların erkekleriyle dişileri arasındaki cinsiyet farkının ilkel insanın dikkatini çekmesi ve bunun sonucunda diline yansımasıyla ortaya çıktığı belirtilir. Bu sebeple dünya dillerinde en yaygın tasnif, eril ve dişil kabul edilen öğeler için ayrı kelimelerin kullanılması şeklinde görülür. Ancak bu durumun kelime sayısının artmasına yol açtığının görülmesi üzerine birçok dilde aynı kelime sadece takı ve alâmet farkı ile her iki cins için de kullanılmıştır. Dillerde eril asıl, dişil onun bir unsuru olarak kabul edildiğinden takılar ve alâmetler dişil öğeye ait olur. Aristo, Protagoras’tan naklen Yunanca’da eril ve dişilden başka ne eril ne de dişil olan üçüncü bir kategorinin (nötr) mevcut olduğunu söyler ve gerçek cinsiyetin insanlarla hayvan isimleri arasında bulunduğunu, diğer varlıklardaki erillik ve dişilliğin mecaz yoluyla doğduğunu belirtir (Retorik, s. 175).
Müzekker lafzan veya hükmen ve takdiren dişil alâmeti taşımayan kelimedir. Hakiki ve mecazi olarak ikiye ayrılır. Hakiki müzekker erkeklik organına sahip olan insanlarla hayvanların erkekleri, mecazi müzekker ise bu tür organı olmayan diğer varlıkların erilleridir. Müzekker ayrıca zâtî, hükmî (kesbî) ve te’vîlî olmak üzere üçe ayrılır.
Müennes lafzan veya hükmen dişil alâmeti taşıyan, hakiki müennes dişilik organı olan, mecazi müennes ise böyle olmayan kelimedir. Müennes de müzekker gibi zâtî, hükmî ve te’vîlî kısımlarına ayrılır. Mecazi müennes dişil alâmeti taşıyorsa kıyasî (mıhfaza gibi), taşımıyorsa (ayn gibi) gayri kıyasî kısımlarına ayrılır. Gayri kıyasî müenneslere hakiki müennes olmadığı ve dişil alâmetleri taşımadığı için “semaî müennesler” adı da verilir. Dişil alâmetleri taşımamaları sebebiyle ihtilâfların çoğu semaî müenneslerde yoğunlaşmıştır. Klasik eserlerde 125 kadar olan bu nevi kelimelerden çok kullanılan altmış tanesini İbnü’l-Hâcib kasidesinde saymış (bk. bibl.) ve sadece otuz dördünde ittifakın bulunduğunu belirtmiştir. Diğerlerinin eril sayılması da câizdir.
Dünyanın birçok dilinde eril ve dişil öğeler takılarla ayırt edilir. Arapça’da ve diğer Sâmî dillerde isimler için mevcut olan üç dişil takısı et-tâü’l-merbûta, elif-i maksûre (ـَ ى) ve elif-i memdûdedir (اَء). Bunların dişil alâmeti olabilmesi için kelimenin asıl harflerine ek ve zâit olarak gelmeleri şarttır.
1- Kapalı te - التاء المربوطة
Yuvarlak veya kapalı te olarak ya da tau marbuta olarak isimlendirilir. İsmin asıl harflerinden sonra kapalı te harfi ( ة ) olarak isme eklenir, eklendiği ismin dişi, müennes olduğuna işaret eder.
Büyük (dişil) كبيرة – Büyük (eril) كبير
Fakir (dişil) فَقِيـرَةٌ – Fakir (eril) فَقِيـرٌ
yuvarlak tâ, ( ة ) muttasıl zamirle birleştiği zaman “açık tâ” ( ت ) şeklinde yazılır:
Örnek:
Okulum مكتبتي – مكتبة
Yazıcı كاتب – كاتبة
2- Uzun elif - الألِفُ الممدودة
Elif-i memdude olarak da isimlendirilir. İsmin sonunda ( اء ) şeklinde yazılır. Kelimenin asıl harflerinden değildir.
Örnek:
Kırmızı (dişil) حمراء – Kırmızı (eril) أحمرُ
Güzel (dişil) حَسْناءُ – Güzel (eril) أحْسَنُ
3- Kısa elif - الألِفُ المَقْصورة
Elif-i maksure olarak da isimlendirilir. İsmin sonunda ( ى ) veya (ا) şeklinde yazılır. Kelimenin asıl harflerinden değildir.
Örnek:
Susuz (dişil) عَطْشى – Susuz (eril) عَطْشان
Daha büyük (dişil) كُبرى – Daha büyük (eril) أكْبَرُ
Müenneslik Alameti Taşımayan Müennes Kelimeler
Kadınlara verilen özel isimler
Örnek:
مَرْيمُ – زَيْنَبُ – هِنْدُ – سُعادُ
Dişi varlıklara delalet eden cins isimler
Örnek:
Anne أُمٌّ – Dişi eşek أتَانٌ – Kız kardeş أُخْتٌ
Vücudun çift organlarının isimleri
Örnek:
Göz عَينٌ – Ayak رِجْلٌ – Kulak أُذُنٌ
Ülke, şehir ve kabile isimleri
Örnek:
Gatafan kabilesi غَطَفانُ – Şam الشّامُ
Rüzgâr ve ateş isimleri ve diğer bazı isimler
Örnek:
Ateş نَارٌ – Kuvvetli ateş سَعِرٌ – Batı rüzgârı دَبُرٌ – Savaş الحَرْبُ
